ΑΠΙΣ-ΒΟΥΣ , Ο ΘΕΟΣ ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΩΝ

ΑΠΙΣ, 30Η ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ, ΛΟΥΒΡΟ

Στην Αιγυπτιακή μυθολογία, ο ΄Απις ή  Χάπις, είναι μια θεότητα ταυρόμορφη που λατρευόταν στην Μέμφιδα, και διαμεσολαβούσε για τους ανθρώπους στον παντοδύναμο θεό Πτά.

Σύμφωνα με τον Μανέθωνα η λατρεία του εγκαθιδρύθηκε από τον Καϊέχω, ή Καιχώο ή Κεχώη της δεύτερης δυναστείας. Το όνομα ΄Απις το συναντάμε σε πολύ πρώιμα μνημεία, αλλά λίγα είναι γνωστό για το θεϊκό ζώο πριν το Νέο Βασίλειο. Τελετές ταφής ταύρων δείχνουν ότι η τελετουργική θυσία  ήταν μέρος της λατρείας  και ένας ταύρος μπορεί να αντιπροσωπεύειι έναν βασιλιά, που έγινε θεότητα μετά το θάνατο. Είχε τον τίτλο « Η ανανέωση της ζωής» του θεού Πτά- αλλά μετά το θάνατό του γινόταν Οσόραπις , δηλαδή ΄Οσιρις ΄Απις, όπως ακριβώς οι νεκροί άνθρωποι αφομοιώνονταν στον Όσιρη, το βασιλιά του Κάτω Κόσμου. Ο Οσόραπις κμε τον ελληνιστικό Σέραπι.Οι ΄Ελληνες συγγραφείς θεωρούν τον ΄Απι ενσάρκωση του ΄Οσιρη, αγνοώντας την σύνδεση με τον Πτά.

΄Ο βούς ΄Απις ήταν το πιο σημαντικό από τα ιερά ζώα της Αιγύπτου, και η σημασία του αυξάνεται με την πάροδο των αιώνων. ΄Ελληνες και Ρωμαίοι συγγραφείς έχουν πολλά να πουν γι΄αυτόν, για τα σημάδια με τα οποία ο μαύρος ταύρος, αναγνωριζόταν, για την σύλληψή του από μια φεγγαροαχτίδα, για την ικανότητά του να κάνει προγνώσεις, για το πένθος μετά το θάνατό του, για την δαπανηρή ταφή του και για τις χαρές που επικρατούσαν σε όλη του χώρα , όταν εντοπιζόταν ένας νέος ΄Απις.  Ο Αύγουστος Μαριέτ , κατά την ανασκαφή του Σεράπειου της Μέμφιδος ανακάλυψε τους τάφους  άνω των εξήντα ζώων από την εποχή του Αμένοφι του Γ΄έως την εποχή του Πτολεμαίου Αλεξάνδρου. Κατά την πρώτη  εποχή κάθε ζώο θαβόταν σε έναν ξεχωριστό τάφο με έναν ναίσκο πάνω απ΄αυτόν. Η προσεκτική καταγραφή από τους ιερείς της ηλικίας των ζώων , των ημερομηνιών γέννησής τους, της ενθρονίσεώς τους και του θανάτου τους έχουν ρίξει πολύ φως στην χρονολόγηση από την εικοστή δεύτερη δυναστεία και μετά. Το όνομα της μητέρας αγελάδας και ο τόπος γέννησης συχνά καταγράφονται . Οι σαρκοφάγοι είναι τεραστίου μεγέθους και η ταφή θα πρέπει να συνεπαγόταν τεράστιο κόστος. Επομένως είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι οι ιερείς κατάφεραν να θάψουν ένα από τα ζώα κατά το τέταρτο έτος του Καμβύση.

Το σύμβολο ankh στον Απι

Η λατρεία του ταύρου ΄Απι ξεκίνησε στις αρχές της αιγυπτιακής ιστορίας, πιθανότατα ως θεός της γονιμότητας συνδεόμενος με τη σπορά και τα κοπάδια. Στα επιτύμβια, ο ΄Απις ήταν προστάτης του νεκρού και συνδεόταν με τον Φαραώ. Επιλέχτηκε γιατί συμβολίζει τη θαρραλέα καρδιά του βασιλιά, τη μεγάλη δύναμη, τον ανδρισμό και το μαχητικό πνεύμα.  Περιστασιακά εικονίζεται με τον δίσκο του ηλίου ανάμεσα στα κέρατά του και είναι από τις λίγες θεότητες που σχετίζονται με το σύμβολά τους. ΄Όταν ο δίσκος απεικονίζεται στο κεφάλι του με τα κέρατά του και από κάτω το τρίγωνο στο μέτωπό του , δημιουργείται ένα σύμβολο που μοιάζει με ankh. Eπίσης είναι ένα σύμβολο που συνδέεται στενά με τη μητέρα του. Ο ΄Απις αρχικά ήταν ο κήρυκας του Πτά, του αρχηγού Θεού στην περιοχή γύρω από την Μέμφιδα. Σαν εκδήλωση του Πτά, ο ΄Απις θεωρήθηκε και σύμβολο του Φαραώ, που ενσωματώνει τα χαρακτηριστικά της βασιλείας.

Τα βοοειδή της περιοχής στην οποία λατευόταν ο Πτά, εμφάνισαν ένα λευκό σχέδιο στο κυρίως μαύρο σώμα τους και έτσι ενισχύθηκε η πεποίθηση ότι ο Ταύρος ΄Απις θα έπρεπε να φέρει ένα σύνολο σημαδιών κατάλληλα για το ρόλο του. ΄Ετσι ώφειλε να έχει ένα λευκό τρίγωνο πάνω στο μέτωπό του,  το περίγραμμα  μιάς λευκής φτερούγας πουλιού στην πλάτη του, ένα σχήμα σκαραβαίου κάτω από τη γλώσσα του, ένα λευκό μισοφέγγαρο στο δεξί του πλευρό και διπλές τρίχες στην ουρά του.

Ο ταύρος στον οποίο ταίριαζαν αυτά τα σημάδια επιλεγόταν απ΄το κοπάδι και μεταφερόταν σε έναν ναό, του δινόταν ένα χαρέμι αγελάδων, και λατρευόταν σαν μια πτυχή του Πτά. Η μητέρα του, πιστευόταν πως τον  είχε συλλάβει μέσω μιάς λάμψης αστραπής από τον ουρανό, ή από φεγγαροαχτίδες και  είχε ιδιαίτερη μεταχείριση στο ναό.

Ο ταύρος  χρησίμευε και στην μαντεία, δεδομένου πως οι κινήσεις τους ερμηνεύονταν ως προφητείες. Η ανάσα του πίστευαν πως ήταν θεραπευτική και η παρουσία του ήταν αρκετή για να ευλογήσει τους πιστούς  με αρρενωπότητα. Μέσα στο ναό υπήρχε ένα παράθυρο από το οποίο μπορούσε να βλέπει έξω και σε ορισμένες αργίες οδηγείτο μέσα στους δρόμους της πόλης στολισμένος με κοσμήματα και λουλούδια.

 

΄Απις αφιερωμένος στη Σελήνη, Brooklyn Museum

Μερικές φορές το σώμα του ταύρου είχε μουμιοποιηθεί έτσι ώστε να στέκεται όρθιο, , χάρις σε μια κατασκευή από ξύλινες σανίδες.. Κέρατα ταύρων στόλιζαν τους τάφους των αρχαίων Φαραώ και συχνά απεικονίζεται και στα φέρετρα των πολιτών, σαν ένας ισχυρός προστάτης. Ως μορφή του Οσίριδος, άρχοντα των νεκρών, πιστευόταν  ότι το να είναι κάποιος υπό την προστασία του ταύρου, αποκτούσε τον έλεγχο των τεσσάρων ανέμων στην μετά θάνατον ζωή.

Με το Νέο Βασίλειο , τα λείψανα των ταύρων, τάφηκαν στο νεκροταφείο της Σακκάρα. Η πρώτη γνωστή ταφή έγινε κατά την βασιλεία του Αμενχοτέπ του Γ΄. Στη συνέχεια επτά ταύροι θάφτηκαν σε κοντινή απόσταση. Επί Ραμσή Β΄ οι ταφές άρχισαν να γίνονται στο γνωστό σήμερα Σεραπείο, ένα υπόγειο συγκρότημα από ταφικούς θαλάμους για τους ιερούς ταύρους, το οποίο χρησιμοποιήθηκε για όλο το υπόλοιπο της αιγυπτιακής ιστορίας μέχρι την εποχή της Κλεοπάτρας VII.

O ΄Απις ήταν ο πιο δημοφιλής λατρευόμενος ταύρος μεταξύ τριών στην Αρχαία Αίγυπτο ( Μνέβι και του Μπάσι1). Η λατρεία του συνεχίστηκε από τους  ΄Ελληνες και τους Ρωμαίους μέχρι σχεδόν το 400 μ. Χ.

Μάσκα μούμιας ιερού ταύρου, (Kunsthistorisches Museum)

 Σύμφωνα με τον Αρριανό, ο Μέγας Αλέξανδρος πραγματοποίησε θυσία προς τους αιγύπτιους θεούς , συμπεριλαμβανομένου και αυτού, μόλις κατέκτησε τη χώρα από τους Πέρσες. Κατά τη βασιλεία του Πτολεμαίου του Σωτήρα (305-283 π.Χ.) έγινε προσπάθεια να ενοποιηθεί η αιγυπτιακή θρησκεία με τη θρησκεία των Ελλήνων κυβερνητών (θρησκευτικός συγκρητισμός). Η πολιτική του Πτολεμαίου αποσκοπούσε στο να βρεθεί μία θεότητα που θα ενέπνεε το σεβασμό και στις δύο εθνότητες, παρά τους αφορισμούς των Αιγυπτίων ιερέων εναντίον των θεών προηγούμενων κατακτητών, όπως του Σεθ, ο οποίος λατρευόταν από τους Υκσώς. Παρόμοια προσπάθεια είχε γίνει και παλιότερα από το Μέγα Αλέξανδρο, χρησιμοποιώντας τον Άμμωνα, ο οποίος όμως δεν έγινε ποτέ ιδιαίτερα δημοφιλής στην Κάτω Αίγυπτο, όπου το ελληνικό στοιχείο είχε μεγαλύτερη επιρροή. Οι Έλληνες έδειχναν ελάχιστο σεβασμό σε θεότητες που αναπαριστώνταν με κεφαλή ζώου και έτσι επελέγη ένα ανθρωπομορφικό είδωλο, το οποίο ανακηρύχτηκε αντίστοιχη θεότητα με τον Άπι. Ονομάστηκε Άσερ-χαπι, δηλαδή Όσιρις-Άπις ή Σάραπις (Σέραπις) που θεωρήθηκε πως ήταν η πλήρης μορφή του Όσιρι και όχι απλώς η ζωική του δύναμη (το Κα).

Η πρώτη αναφορά στο όνομα "Σέραπις" εμφανίζεται στην Αλεξάνδρου Ανάβαση (7,26) του Αρριανού, στη σκηνή του θανάτου του Αλεξάνδρου, όπου οι βασιλικές εφημερίδες αναφέρουν ότι ζητήθηκε η γνώμη του θεού κατά την επίσκεψη ομάδας Μακεδόνων στο ιερό του. Μάλιστα ο Σέραπις ήταν ο μόνος θεός που συμβουλεύτηκαν για την τύχη του ένδοξου βασιλιά.

Στήλη αφιερωμένη στον ΄Απι, 644 π.Χ

Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ο Πτολεμαίος έκλεψε το άγαλμα του θεού από τη Σινώπη επειδή έτσι τον συμβούλεψε στο όνειρό του ο άγνωστος θεός. Ζητήθηκε μάλιστα η γνώμη τόσο μέλους της οικογένειας των Ευμολπιδών (ιεροφάντες στα Ελευσίνεια μυστήρια) όσο και του Μανέθωνα (Αιγυπτίου ιερέα), οι οποίοι και επιβεβαίωσαν ότι το είδωλο ήταν όντως του Σάραπη.

Στη Ρώμη, ο θεός Σέραπις λατρεύεται ήδη από τη δεύτερη τριανδρία (1ος αιώνας π.Χ.). Από την εποχή των Φλαβίων (1ος αιώνας μ.Χ.) ο Σάραπις εμφανίζεται μαζί με τον αυτοκράτορα πάνω στα ρωμαϊκά νομίσματα. Το 385 μ.Χ. καταστρέφεται το Σεραπείον στην Αλεξάνδρεια και με διάταγμα του Θεοδοσίου απαγορεύεται πλέον η λατρεία του θεού αυτού.

Ο Σέραπις, ως χθόνιος θεός, απεικονιζόταν ως ανδρική μορφή που μοιάζει με τον Πλούτωνα: έχει στην κεφαλή του το μόδιο (ένα καλάθι, μέτρο ζύγισης των σιτηρών), φέρει στο χέρι σκήπτρο, στα δε πόδια του υπάρχει ο Κέρβερος και ένα φίδι.

Κατά την Περσική μυθολογία ο Σέραπης και ο Όσιρις χαρακτηρίζονταν Άζωνοι θεοί δηλαδή αόρατοι.

Σέραπις, ρωμαικό αντίγραφο , έργου ελληνικού, που βρισκόταν στο Σεραπείο της Αλεξάνδρειας. Μουσείο Βατικανό

 Σημ.1

 :Ο Μνέβις στην Αρχαία Αίγυπτο ήταν ο ιερός ταύρος που λάτρευαν οι κάτοικοι της Ηλιούπολης. Μνημονεύεται στα ιερογλυφικά κείμενα των Πυραμίδων από την εποχή του παλαιού βασιλείου. Περιγράφεται ως μαύρος ταύρος με ισχυρό αυχένα και υπερμεγέθους όρχεις. Ανάμεσα στα κέρατα φέρει τον δίσκο του ήλιου. Μεμονωμένα εικονίζεται ως άνθρωπος με κεφάλι ταύρου.. Ήταν φρουρός του θεού Ρα και σύμμαχος του θεού Ατούμ και μαντατοφόρος του, με τον οποίο ταυτίζεται σε μερικά κείμενα. Αργότερα, την εποχή του νέου βασιλείου θεωρείτο γιος της θεάς Άθωρ.

Στην αιγυπτιακή μυθολογία ,Μπάσις (επίσης  Μπάκχ και Μπάκχκα) ήταν η εκδήλωση της θεοποίησης του Ka (ισχύς / δύναμη ζωής) του θεού του πολέμου Μοντού , λατρευόταν στην περιοχή της Hermonthis υπό μορφήν ταύρου.

Πηγή ¨ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ, ( στην αγγλική γλώσσα) απ΄όπου και οι φωτογραφίες. Τα κείμενα μεταφράστηκαν από εμάς κατά λέξη από το αρχικό κείμενο.

18η δυναστεία.

Μερικά ακόμη στοιχεία  όπως μεταφράστηκαν από εμάς  απο το Virtual Egyptian Museum organization.:

 ΄Όπως στο Θιβέτ όταν ο Δαλάι Λάμα πεθάνει αναζητείται αυτός που θα πάρει τη θέση του έτσι και στην Αίγυπτο σύμφωνα με τον Αιλιανό, οι ιερείς αναζητούσαν τον νέο ΄Απι στον οποίο θα έπρεπε να ταιριάζουν είκοσι εννέα φυσικές ιδιότητες, μερικές από τις οποίες έχουν καταγραφεί από τον Ηρόδοτο:

“ O ΄Απις είναι ένας ταύρος  που προέρχεται από μια αγελάδα που δεν πρόκειται ποτέ ξανά ν΄αποκτήσει άλλο μοσχάρι. Οι Αιγύπτιοι λένε πως μια λάμψη φωτός κατεβαίνει στην αγελάδα από τον ουρανό και αυτή προκαλεί την σύλληψη του ΄Απιδος.  Αυτός ο ΄Απις-μοσχάρι έχει διακριτικά σήματα επάνω του, είναι μαύρος με ένα λευκό διαμάντι στο μέτωπό του , την εικόνα του αετού ( στην πραγματικότητας της θεάς γύπα) στην πλάτη του, οι τρίχες στην ουρά του είναι διπλές και έναν σκαραβαίο κάτω από τη γλώσσα του…»

Μόλις έβρισκαν τον ταύρο που λογικά ταίριαζε στην περιγραφή τον έπαιρναν στην Νειλούπολη (Νότια της Ηλιούπολης) για να τον ταίσουν για σαράντα μέρες.

Ο Διόδωρος Σικελιώτης έγραψε:

« Κατά τη διάρκεια των σαράντα ημερών, κανένας, παρά μόνον οι γυναίκες  επιτρεπόταν να τον δουν,..μετά απαγορευόταν να ξαναδούν τον ΄Απι»

Στη συνέχεια  σε μια πανσέληνο, ο ΄Απις μεταφερόταν σε ένα ποταμόπλοιο με χρυσή πέργκολα και ερχόταν στο ιερό  στην Μέμφιδα στο νότιο άκρο του ναού του Πτά. Ενθρονιζόταν με επιμελημένη τελετή και οδηγείτο έξω από την αίθουσα μέσω της ανατολικής  θύρας του ναού, για να παρουσιαστεί στον λαό που ήταν συγκεντρωμένος έξω.

Στο ιερό ο ταύρος φροντιζόταν προσεκτικά. Τρεφόταν με τα καλύτερα τρόφιμα, κοιμόταν σε πολυτελή κλινοσκεπάσματα, και δεχόταν περιποιήσεις με θερμά λουτρά, μασάζ και  αρώματα. Κάθε μέρα αφηνόταν να αυλίζεται για λίγο στην παρακείμενη αυλή , ενώ οι πιστοί τον παρακολοθούσαν πιστεύοντας πως επικοινωνούν με τον Πτά, ζητώντας απαντήσεις στα ερωτήματά τους, και ερμηνεύοντας τις κινήσεις του ως χρησμούς.  Ανάμεσα στο δωμάτιό του και την αυλή υπήρχαν δύο θάλαμοι, και η είσοδός του στον έναν ή τον άλλον θεωρείτο ως ναι ή όχι απάντηση .

Ο Στράβων έγραψε :

«Σ΄αυτή την αυλή αφήνουν τον ΄Απι ελεύθερο  σε ορισμένες ώρες, κυρίως για να τον δουν οι ξένοι, παρόλο που οι άνθρωποι μπορούν να τον δουν από το παράθυρο του ιερού, εύχονται να τον δούν και έξω. Όμως  μόλις τελειώσει μια σύντομη έξοδός του στον αυλόγυρο, τον παίρνουν πίσω στον στάβλο του»

΄Όπως αρμόζει στην τάξη του, ο ΄Απις ήταν εφοδιασμένος με ένα χαρέμι αγελάδων που παρουσιάζονταν σ΄αυτόν κατά καιρούς. Η μητέρα του που ονομαζόταν ΄Ισις, εκρατείτο σε χωριστό στάβλο σε κοντινή απόσταση όπου λάβαινε προσεκτική φροντίδα.

Περιέργως τα ζώα που προσφέρονταν ως θυσία για να τιμήσουν τον ΄Απι, ήταν ταύροι επιλεγμένοι με ιδιαίτερη προσοχή όπως αφηγείται ο Ηρόδοτος:

“ Oι Ταύροι θεωρούνται ιδιοκτησία του ΄Απιδος και για το λόγο αυτό δοκιμάζονται με τον ακόλουθο τρόπο: ΄Ενας ιερέας διορίζεται για το σκοπό αυτό και εξετάζει το ζώο και αν βρει έστω και μία μαύρη τρίχα πάνω του, θεωρείται ακάθαρτο. Τον επιθεωρεί με τη μεγαλύτερη δυνατή προσοχή, πρώτα κάνοντάς τον να σταθεί όρθιος, έπειτα τον ξαπλώνει ανάσκελα, και μετά τραβά έξω τη γλώσσα του, για να δει ότι είναι καθαρός σύμφωνα με τα αναγνωρισμένα σημάδια. Ελέγχει επίσης την ουρά για να βεβαιωθεί ότι τα μαλλιά του μεγαλώνουν σωστά, και στη συνέχεια αν το ζώο περάσει όλες αυτές τις δοκιμασίες με επιτυχία, ο ιερέας τον σημαδεύει στρίβοντας γύρω από τα κέρατά του μια λουρίδα παπύρου , την οποία σφραγίζει με κερί και  το σφραγιστικό δαχτυλίδι. Μετά το ζώο απομακρύνεται και η ποινή είναι θάνατος για όποιον θυσιάσει ζώο που δεν έχει σημανθεί με αυτόν τον τρόπο.»

Η Θυσία ενός ταύρου στον ΄Απι, δεν ήταν κάτι που οι Αιγύπτιοι έκαναν ελαφρά τη καρδία. Αυτοί που παρίσταντο αισθάνονταν πως έπρεπε να εξιλεωθούν για το φόνο και αυτομαστιγώνονταν, ως ένδειξη μετάνοιας , ενώ τα ιερά μέλη αποτεφρώνοντο.

Στα γενέθλια του ΄Απιδος, στήνονταν πανηγυρισμοί που κρατούσαν επτά ημέρες κατά τη διάρκεια των  οποίων περιφερόταν εν πομπή στην πόλη, συνοδευόμενος από μια χορωδία που την αποτελούσαν αγόρια.  Πρώιμο εύρημα για την παράδοση αυτή προέρχεται από τον λίθο του Παλέρμο.

ο λίθος του Παλέρμο

Ο ταύρος ΄Απις, συνήθως πέθαινε από γηρατειά. Αλλά, ο Aμμιανός Μαρκελλίνος ισχυριζόταν πως αν ένας ταύρος ζούσε πολύ περισσότερο από 25 χρόνια ( και προφανώς ήταν πολύ αδύνατος να ασκήσει τα καθήκοντά του) οι ιερείς τον «συνταξιοδοτούσαν» πνίγοντάς τον. ΄Όταν ο ΄Απις πέθαινε η είδηση σκόρπιζε θλίψη σε ολόκληρη την Αίγυπτο. Κατά την Ύστερη εποχή είχε κηρυχθεί 60ήμερο πένθος κατά τη διάρκεια του οποίου, οι ευσεβείς Αιγύπτιοι κρατούσαν τα κεφάλια τους ξυρισμένα και έτρωγαν μόνο λαχανικά. Το πτώμα του΄Απιδος έβγαινε από την δυτική πόρτα του Ναού και προετοιμαζόταν για μια εντυπωσιακή κηδεία.  Τα στοιχεία του δείχνουν ότι η σάρκα του τρωγόταν τελετουργικά (μετάληψη) και τα οστά και το κεφάλι διεσώζοντο. Τα λείψανά του είχαν τοποθετηθεί σε ένα πλούσια διακοσμημένο φέρετρο,και μεταφερόταν στην λίμνη των βασιλέων, με δύο θρηνούντες και τους ιερείς του Νείλου.

Οι ιεροί ταύροι , όπως και όλοι οι Οσιριακοί νεκροί, θάβονταν με τα κανωπικά τους αγγεία. Η κηδεία ξεπερνούσε κάθε φαντασία σε μεγαλοπρέπεια. ΄Έχει καταγραφεί πως το 547 π.Χ ο βασιλιάς ΄Αμασις διέταξε για τον νεκρό ΄Απι , μια σαρκοφάγο από κόκκινο γρανίτη, που ξεπερνούσε οτιδήποτε είχε δοθεί ποτέ για την κηδεία ενός  βασιλιά.

O Πτολεμαίος ο V προσφέρει θυσία στον Μπάκχα-Μοντού, 18η δυναστεία.

πηγές: Andrews, Carol

1994 Amulets of Ancient Egypt. University of Texas Press, Texas.

Bard, Kathryn A., and Steven B. Shubert
1999 Encyclopedia of the Archeology of Ancient Egypt. Routledge, London, United Kingdom. (712-16)

Bleeker, C. J.
1967 Egyptian Festivals; Enactments of Religious Renewal. E. J. Brill, Leiden, Netherlands. (32,100)

Budge, E. A. Wallis, Sir
1969 The Gods of the Egyptians or studies in Egyptian Mythology (unabridged republication of the 1904 edition by the Open Court Publishing Company). Dover Publications, New York, NY. (II:346-51)

Guirand, Felix
1968 New Larousse Encyclopedia of Mythology. Crescent Books, New York, NY. (44)

Hart, George
1986 A Dictionary of Egyptian Gods and Goddesses. Routledge & Kegan Paul, London, United Kingdom. (27)

Herodotus,
1996 The Histories ((Translated by Aubrey De Sélincourt, revised by John Marincola)). Penguin Books, London, UK. (3:29)

Hornung, Erik
1982 Conceptions of God in Ancient Egypt: The One and The Many (translation of Deir Eine und die Vielen, 1971). Cornell University Press, Ithaca, NY. (136-37)

Ions, Veronica
1969 Mythologie Egyptienne (Translation of the 1968 edition by the Hamlyn Publishing Group). ODEGE, Paris, France. (123)

Morenz, Siegfried
1973 Egyptian Religion. Methuen, London, United Kingdom. (20,246)

Petrie, W. M. Flinders
1972 Religious Life in Ancient Egypt. Cooper Square Publishers, New York, NY. (10,187)

Sauneron, Serge
2000 The Priests of Ancient Egypt. Cornell University Press, Ithaca, NY. (103,160)

Sayce, A. H.
1903 The Religions of Ancient Egypt and Babylonia. T and T Clark, Edimburgh, United Kingdom. (111,206)

Vandier, Jacques
1944 La Religion Egyptienne. Presses Universitaires de France, Paris, France. (221-25)

TA ΖΩΑ ΣΤΟΝ ΠΕΡΣΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

ΠΕΡΙΣΤΕΡΙ: Tα περιστέρια για τους Μουσουλμάνους, επομένως και για τους Πέρσες (όπως για τους Χριστιανούς) είχαν μια θρησκευτική βαρύτητα και ετύγχαναν σεβασμού . ΄Ενας θρύλος λέει πως βοήθησαν τον Μωάμεθ ,  αποσπώντας την προσοχή των εχθρών  του, κατά τη μετάβασή του από την Μέκκα στη Μεδίνα, επιτρέποντάς του να ξεφύγει. Είχαν, επίσης και έναν ρομαντικό συμβολισμό, ως αγγελιαφόροι μεταξύ των ναυτών που χάνονται στη θάλασσα και των αγαπημένων τους, στις οποίες φέρνουν τα τελευταία λόγια της αγάπης τους, μια παράδοση που μπορεί να έχει προκύψει από τα λευκά περιστέρια που οι Έλληνες ναυτικοί  χρησιμοποίησαν ως μάρτυρες της καταβύθισης των περσικών πλοίων του Μαρδόνιου το  492 π.Χ

ΓΑΪΔΑΡΟΣ: Επειδή το ζώο συνδέεται με τις κατώτερες τάξεις κσι θεωρείται αργόστροφο – δεν κατέχει περίοπτη θέση στην Περσική τέχνη και αντιμετωπίζεται  με κάποια περιφρόνηση. Ωστόσο, οι Πέρσες, , φαίνεται να έχουν αναγνωρίσει στο αξιοκαταφρόνητο γι΄αυτούς ζώο, την ικανότητα να καλλιεργεί το χιούμορ, τη σοφία, και τα ηθικά διδάγματα στους ανθρώπους. Ο Χαντίθ Μωάμεθ συχνά αναφέρει τα γαϊδούρια, και θρησκευτικές προσωπικότητες που συνδέονται με αυτά για να τονίσει την αξία της ταπεινότητας. Αλλά και η σχέση, ακόμη και θρησκευτικών προσωπικοτήτων με γαϊδούρια μπορεί να πάρει μια σαφώς κωμική τροπή. Ένα αγαπημένο περσικό αστείο αφορά έναν μουλά (ένα όρος που γενικά σημαίνει στο Ιράν τον τοπικό κληρικό ) από τον οποίο ο  γείτονας ζήτησε να δανειστεί το γαϊδούρι του. Ο μουλάς αρνήθηκε, λέγοντας ότι ήδη είχε δανείσει το γάιδαρο σε ένα άλλο γείτονα, όταν ο γάιδαρος άρχισε να γκαρίζει  δυνατά , προκαλώντας την διαμαρτυρία του γείτονα για το ψέμμα. Ο μουλάς τότε με  αγανάκτηση  του απάντησε, «Ποιόν εμπιστεύεσαι, το γαϊδούρι, ή εμένα;" Χρησιμοποιούνται επίσης, σε παροιμιώδεις εκφράσεις τονίζοντας τη βλακεία ή απελπισία: ". Έχει κολλήσει σαν τον γάιδαρο στη λάσπη" "Δίνοντας συμβουλές σε ένα ηλίθιο άτομο είναι σαν ν΄ απαγγέλλεις το Κοράνι  σε ένα γάιδαρο» . "Αυτά και πολλά άλλα κομμάτια της παροιμιώδους  σοφίας», γράφουν οι Humphreys και Khasrom, "αποτελούν τη βάση σύγκρισης της δήθεν βλακείας του γάιδαρου με  την ακόμη μεγαλύτερη βλακεία της ανθρωπότητας γενικότερα. Έτσι, ταπεινός όπως είναι, ο γάιδαρος μπορεί να δώσει ακόμα  ένα μάθημα  στον άνθρωπο."

 

απεικόνιση του θρόνου του παγωνιού

ΠΑΓΩΝΙ: Αποτελεί το σύμβολο της περσικής / ιρανικής μοναρχίας. Αυτός ο συμβολισμός προέρχεται από το θρόνο του Παγωνιού, έναν διάσημο χρυσό θρόνο που εκλάπη από την Ινδία από τους Πέρσες το 1739.

Το παγώνι είναι ένα δημοφιλές μοτίβο στα περσικά σχέδια. Μια αρχαία περσική συνταγή  δείχνει ακόμα πώς να μαγειρέψουν ένα ψητό παγώνι στα κάρβουνα  ή  και σαν σουβλάκι , που σημαίνει πως εκτιμάτο..παντοιοτρόπως από τους αρχαίους Πέρσες.

Ένα παράδειγμα λατρείας του Παγωνιού στο Ζωροαστρισμό είναι  οι Yezidis, οι οποίοι κατοικούν στα βουνά της Αρμενίας, του Κουρδιστάν και του Καυκάσου. Οι Yezidis λατρεύουν τον  Malik-e-Taus, έναν άγγελο αποστάτη με την όψη του παγωνιού.Το κοινό μοτίβο από δύο παγώνια συμμετρικά τοποθετημένα σε κάθε πλευρά του δέντρου της ζωής  συμβολίζει στην Περσία  την ψυχική δυαδικότητα του ανθρώπου (που σχετίζεται με το μύθο των Διδύμων), αντλώντας τη δύναμη της ζωής του από την αρχή της ενότητας.

 

 faravahar

ΓΕΡΑΚΙ: Το faravahar, ένας φτερωτό δίσκος που παρουσιάζει ομοιότητες  με το σχήμα ενός γερακιού, είναι ένα από τα πιο γνωστά σύμβολα του Ζωροαστρισμού.

Το γεράκι ήταν ένα δημοφιλές κατοικίδιο ζώο κατά την αρχαία περσική περίοδο, γεγονός που οδήγησε στην θεωρία πως το γεράκι προέρχεται από την Περσία.

ΕΛΕΦΑΝΤΑΣ : Eμφανίζεται στο προσκήνιο με τον επικό ήρωα Ροστάμ από το Shah-Namah ή Βιβλίο των Βασιλέων. Λέγεται ότι ο ήρωας ήταν ο μόνος που ήταν σε θέση να σκοτώσει τους τερατώδεις  μαμούθ- ελέφαντες που είχαν τρομοκρατήσει ένα περσικό χωριό. Η δύναμη και ανδρεία που επέδειξε, απέδειξε ότι ήταν προορισμένος για το μεγαλείο. Ο ελέφαντας είναι ένα επαναλαμβανόμενο θέμα σε επικές  ιστορίες πολεμιστών της Μέσης Ανατολής. Κάποιοι εικάζουν ότι στην ιστορία του Ροστάμ, , ο ελέφαντας συμβολίζει την κατακτητική δύναμη  της Ινδίας την οποία   οι μεγάλοι βασιλείς ήταν σε θέση να αποκρούσουν.

tuttart.com

ΑΛΟΓΑ: Οι Πέρσες ήταν διάσημοι για την εκτροφή αλόγων, φημισμένων για την ομορφιά, τη χάρη και τη δύναμη τους. Τα άλογα δεν έχουν καμία σημαντική συμβολική σημασία στην περσική κουλτούρα, αλλά  είχαν βραβευθεί για την πολύτιμη  συμβολή τους στα ταξίδια και στις μεταφορές. Η κληροδότηση ενός αλόγου ήταν τόσο μια συμβολική χειρονομία υπέρ κάποιου όσο και ένα πρακτικό δώρο επειδή συνδύαζε την ομορφιά με τη  λειτουργικότητα.

ΣΚΟΡΠΙΟΙ : Οι Σκορπιοί  έχουν διάφορες συμβολικές σημασίες στον περσικό πολιτισμό. Το ρητό «είσαι (σαν) ένας σκορπιός κάτω από το χαλάκι μoυ" (tu ζα dom-e zir-e buria hasti), σημαίνει πως κατηγορείται  το εν λόγω πρόσωπο για  πονηριά, κσι μοχθηρία τσιμπώντας  σαν σκορπιός που στη  συνέχεια ήσυχα υποχωρεί κάτω από το χαλί. Ένα άλλο σκέλος του λαογραφικού υλικού ασχολείται με την αποδοχή της φύσης του σκορπιού να είναι επιβλαβής (και, κατ 'επέκταση, ενός αθλιου ανθρωπίνου όντος). Η περσική παροιμία «ο σκορπιός δεν τσιμπά από κακία, είναι η φύση του να το πράξει» χρησιμοποιείται σε καθημερινές καταστάσεις, αν κάποιος αισθάνεται πως έχει πληγωθεί από κάποιον άλλο. Λόγω της απανταχού παρουσίας των σκορπιών στην περιοχή, και κατά συνέπεια του φόβου   για το δηλητηριώδες τσίμπημά του, η λαϊκή μουσουλμανική φαντασία οδηγείται στο συμπέρασμα  πως οι  ιδιαίτερα επικίνδυνοι σκορπιοί κατοικούν στην  κόλαση.

ΦΙΔΙ: Το φίδι θεωρείται κακό πλάσμα στον περσικό πολιτισμό. Στον Ζωροαστρισμό, ο δαίμονας Azhi Dahaka ήταν ένα φίδι-δαίμονας που κατασπάραξε  την πρώτη θνητή, την Yima. Το φίδι-δαίμονας έδωσε πολλές μάχες με τους ήρωες, συμπεριλαμβανομένου του Thraetona. Ο Αριμάν είναι άλλος ένας ελικοειδής θεός του σκότους στην περσική μυθολογία. Ο faravahar διαθέτει επίσης ένα περιελισσόμενο  φίδι γύρω από το ον-γεράκι,-αλλά η σημασία του στον Ζωροαστρισμό- εντελώς διαφορετική από την παραδοσιακή της περσικής μυθολογίας  - είναι πως αποτελεί μέρος του Σεραφείμ, ή είναι ένας φύλακας άγγελος.  

ΥΔΡΟΒΙΟ ΠΟΥΛΙ: Το νερό και τα πουλιά είναι σημαντικά στον περσικό πολιτισμό και τα συναντάμε συχνά σε πίνακες ζωγραφικής.Το νερό σημαίνει την ύπαρξη και το πουλί, την ελευθερία. Το νερό συμβολίζει την αιωνιότητα της φύσης και τα πουλιά  την σωτηρία , το σπάσιμο των αλυσίδων  της σκλαβιάς και τον έλεγχο του σύμπαντος. Αν και δεν προκύπτει  σαφής έννοια από τον συνδυασμό των δύο φυσικών στοιχείων σε ένα πλάσμα, η συγχώνευση των δύο μπορεί να οδηγήσει σε φυσική αρμονία και στην ύπαρξη της ελευθερίας στη φύση.

ΤΑΥΡΟΣ. Ένας θεός που ονομάζεται Μίθρα, ένας θεός από την προ-χριστιανική ειδωλολατρία, και ο πρώτος που λατρευόταν κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας , λατρεύεται και  στην αρχαία Περσία όπου εξαπλώνεται η θρησκεία του Στα αρχαία περσικά κείμενα, ο Μίθρα σκοτώνει τον ταύρο, σε μια συμβολική πράξη  «σωτηρίας». Ο Μίθρα συμβολίζει τον ήλιο, ή ένα ουράνιο ον, και ο ταύρος συμβόλιζε τη γη και την ανθρωπότητα.

ΣΚΥΛΟΣ: Τα σκυλιά θεωρούνταν  σημαντικά μέλη της περσικής οικογένειας κατά τη διάρκεια της περιόδου προ-Ισλάμ, και έτυχαν ιδιαίτερης προσοχής στον  Ζωροαστρισμό. Τα νομικά βιβλία του Avesta (ή Ζωροαστρικά αρχεία) διαιρούσαν τα σκυλιά σε δύο είδη- τα τσομπανόσκυλα  και  τα κατοικίδια που είχαν ως έργο τα μεν την προστασία  των παραγωγικών  ζώων  της οικογένειας δηλ των κοπαδιών και τα δε την προστασία της οικίας του ιδιοκτήτη. Η σχέση μεταξύ ανθρώπου και σκύλου είναι σημαντική.Σύμφωνα με τα έγγραφα Avesta, ο άνθρωπος πρέπει να είναι ευγνώμων απέναντι στο σκυλί του  που προστατεύει  τον ίδιο  και την περιουσία του. Το σκυλί είχε κεντρικό ρόλο και στα  Ζωροαστρικά ταφικά έθιμα, αφού οδηγείτο  πρώτο σπ΄όλους  στον νεκρό, για το ύστατο χαίρε, προτού  το λείψανο μεταφερθεί στο φέρετρο. Αυτό γινόταν λόγω της πεποίθησης ότι ο σκύλος μπορούσε να διώξει μακριά τους σκοτεινούς  δαίμονες που τριγύριζαν τα άψυχα κορμιά.

Πηγές:
Encyclopedia Brittanica.
Nair, P. Thankappan. 1974. "The Peacock Cult in Asia". Asian Folklore Studies. 33 (2): 93-170.
Ancient Persian Recipe featuring Barbecued Peacock.
A Brief History of Falconry from the International Association for Falconry and Conservation of Birds of Prey.
Dhalla, Maneckji. “History of Zoroastrianism.” Oxford University Press (1938) 
Davis, Dick. “Rostam.” Mage Publishers (2007) Humphreys, Patrick and Esmail Kahrom. "Lion and Gazelle: The Mammals and Birds of Iran." 
Frembgen, Jürgen Wasim. 2004. "The Scorpion in Muslim Folklore". Asian Folklore Studies. 63 (1): 95-123. 
Beck, Roger. 1998. "The Mysteries of Mithras: A New Account of Their Genesis". Journal of Roman Studies. 88: 115-128.
Dog in Zoroastrianism by Professor Mary Boyce, The Circle of Ancient Iranian Studies.
Sykes, Egerton, and Alan Kendall. 2002. Who's who in non-classical mythology. London: Routledge. 
Serpent as part of the Faravahar. 
Persian Cultural Foundation. Waterfield, Robin. Xenophon's Retreat: Greece, Persia, And the End of the Golden Age. London: Faber. 2006.

Το κείμενο δημοσιεύθηκε στην Αγγλική γλώσσα στο:

http://periesproject.english.upenn.edu/PeriesProject/animals-in-ancient-persian-culture.html

ΤΑ ΖΩΑ ΩΣ ΟΔΗΓΟΙ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΣΤΟΝ "ΑΛΛΟ ΚΟΣΜΟ".ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΩΝ ΛΑΩΝ

και ιδού ο ίππος ο χλωρός, και ο καθήμενος επάνω αυτού,
όνομα αυτώ Θάνατος
Αποκάλυψις 6,8

Επιτύμβιο ανάγλυφο από το Δίον : o νεκρός έφηβος με το σκύλο του

Είναι φορές ( και μάλιστα άν το ταξίδι για τον άλλο κόσμο είναι στεριανό) που ο νεκρός χρειάζεται ένα ζώο να τον οδηγήσει ή να τον πάει. Οι οδηγητικές ικανότητες του Σκύλου δεν παραγνωριστήκαν.  ΄Οταν ανάμεσα στους Γκιλυάκ της Σιβηρίας καίγεται ο νεκρός, σκοτώνουνε και σκύλους να τον οδηγήσουν. Οι Γκάρο του Ασσάμ σκοτώνουν ένα σκύλο στον τάφο του νεκρού για να τον οδηγήσει στον παράδεισό τους. Οι Μέο, ορεινή φυλή του Τονγκίνου, βάζουν ένα σκύλο στο δεξί χέρι του νεκρού, για να τον οδηγήσει στον άλλο κόσμο. Στο θάνατο παιδιού που δεν έχει μάθει ακόμη να μιλά, οι Λάκερ των βορειοανατολικών Ινδιών, του σκοτώνουν ένα σκύλο, για να πιαστεί από την ουρά του η ψυχή, κ΄έτσι να βρεί το δρόμο για τον ΄Αλλο Κόσμο. Οι ινδιάνοι Κάτιο της Κολομβίας ξέρουν πως ο σκύλος είναι απαραίτητος για να οδηγήσει την ψυχή στη χώρα των ήσκιων. Οι Αζτέκοι θυσίαζαν ένα σκύλο που τον καίγαν ή τον θάβαν μαζί με τον νεκρό, αφού του δένανε ένα σκοινί στο λαιμό του. Ο σκύλος βοηθούσε τον νεκρό ν΄αποδιαβεί τα φοβερά νερά που κόβανε το δρόμο για τον ΄Αλλο Κόσμο. Μέσα στον τάφο του παιδιού οι Γροιλανδοί βάζανε το κεφάλι ενός σκυλιού, που θα οδηγούσε τ΄άπραγο μικρό σε δρόμο δύσκολο και για μεγάλους. Ο σκύλος κάποτε θυσιάζεται για να τον έχει και στον ΄Αλλο Κόσμο ο αφέντης του, μιά πράξη γνώριμη και στην Ελλάδα. Μαζί με άλλα ζώα θυσιάζει ο Αχιλλέας στην ταφή του Πατρόκλου και δύο από τους σκύλους του, και κόκκαλα σκυλιών βρεθήκανε σε μυκηναϊκούς μέσα τάφους. Άλλα ωστόσο ζώα, και συχνά πολύ στιβαρότερα, παίρνουν τη θέση του σκύλου.

Ανάμεσα στους Κορυάκ της Σιβηρίας σφάζεται ένας τάρανδος στην ταφή, για να τον έχει ο νεκρός στον ΄Αλλο Κόσμο.Οι Ταγκούλ της Μανιπούρ σκοτώνουν στην ταφή ένα βούβαλο, για ν΄ανοίξει τις πόρτες των Ουρανών με τα κέρατά του. Το πιό συνηθισμένο ζώο που θα οδηγήσει τον νεκρό ανάμεσα στους Ινδούς είναι η γελάδα. Σαν τους βοσκούς που περνούνε ποταμό, ο πεθαμένος θα της πιάσει την ουρά για να διαβεί τον ποταμό του θανάτου.( Η ίδια παράσταση συναντιέται στα πυραμιδικά κείμενα. Για να περάσει τα νερά που χωρίζουν τον θεϊκό του ξαναγεννημό από το θάνατο, ο Φαραώ Τέτι πιάνεται από την ουρά της γελαδόμορφης Μητέρας Θεάς Νουτ, που σιγουρεύει τον ξαναγεννημό του ). Είναι μιά ευλογία κιόλας για τον Ινδό, άν τη στιγμή που ξεψυχά αρπαχτεί από την  ουρά μιάς γελάδας. Είναι φορές που η γελάδα προσφέρεται των βραχμάνων από τον ίδιο τον μελλοτάξιδο ή από το γιό του. Την ίδια, στην αρχή δουλειά είχε, φαίνεται, κ΄ η γελάδα anustarani, που τα μέλη της απιθώνουνταν πάνου στα μέλη του νεκρού και τα νεφρά της στα χέρια του, προσφορά για τους δύο σκύλους του θεού του θανάτου (Γιάμα).Τα ποτάμια που θα διαβεί, με τη βοήθεια της γελάδας, ο νεκρός, παρασταίνουνται μ΄ένα καλάμι πάνω στον τάφο. Τη γέφυρα του νεκρού, για τη μυθολογία των Σκανδιναυών, τη διαβαίνεις στα σίγουρα, άν έδωκες, ζώντας σου, στους φτωχούς μιά γελάδα. Τη γελάδα αυτή θα τη βρεις στο πολύφοβο πέρασμα να σε βγάλει αντίκρυ. Ο Γαλαξίας, ο γνώριμος δρόμος των ψυχών, λεγόταν στην Φρισλάνδη "Μονοπάτι της Γελάδας". Στη Σουηδία, τη Δανιμαρκία, τη Γερμανία και την Αγγλία, μιά γελάδα συνόδευε την κηδεία ίσαμε τα κοντινά μας χρόνια. Το πιό συχνό, ωστόσο ζώο που θα φέρει στον Αγύριστο τον νεκρό, είναι το ΄Αλογο, το πιό γρήγορο μεταφορικό και σ΄ετούτο τον κόσμο.

ανάγλυφο από Περσέπολη

Οι σιβηριανοί Γιάκουτ σκοτώναν άλογα στο νεκρόδειπνο, για να πάει καβάλα τους ο νεκρός στον κόσμο των ήσκιων. Ανάμεσα στους Γκοντ, αυτόχθονη φυλή των Ινδιών, απιθώνουνται πάνου στα μνήματα ομοιώματα αλόγων από πηλό, που καβάλα τους ανεβαίνει η ψυχή στα ουράνια. Οι Μπιλ , πρωτόγονη κι αυτή εθνότητα των κεντρικών Ινδιών, στήνουν στην κορφή των λόφων πήλινα, για τον ίδιο σκοπό , ομοιώματα αλόγων. Μιά παράδοση ανάμεσα  στους Κομάντσε ιστορεί για κάποιον φτωχό νεκρό, πως του θυσίασαν στην ταφή του ένα ξεπνοϊσμένο απ΄την αχάμνια του άλογο, μ΄ανάγλυφα τα κόκκαλα και με κρεμασμένα τ΄αυτιά, να πάει κι αυτός στον Άλλο Κόσμο καβάλα. και πως σε λίγες βδομάδες ξαναγύρισε ο νεκρός, καβάλα στο ζωντανό που του σφάξανε, για να γυρέψει φαί και να τους πεί τ΄αποτελέσματα της πολλής τσιγγουνιάς τους. πως οι θυροφύλακες του Παραδείσου δεν τον αφήσαν να μπει, σαν τον είδαν καβάλα σε τέτοιο ψοφίμι. Το συνήθιο παραείναι γνώριμο στους Ινδοευρωπαικούς λαούς, που φέρνουνε το ζώο τούτο στη Μικρασία, τη Μεσόγειο και την Ευρώπη. Συχνά, ανάμεσα στους Ινδούς, την γελάδα την αντικατασταίνει το άλογο, "γιατί ξέρει το δρόμο που θα πάρει ο νεκρός για τον ουράνιο κόσμο".

Οι τέσσερις καβαλάρηδες της Αποκάλυψης, πίνακας του Βίκτορ Βασνέτσωφ (1887). 

 Στην κηδεία του Πατρόκλου ο Αχιλλέας ρίχνει στη φωτιά και τέσσαρα άτια. Σε μυκηναϊκό τάφο της Ναυπλίας βρέθηκε ο σκελετός ενός αλόγου. Πήλινα ειδώλια αλόγων, καβαλάρηδων κι αρμάτων, βρεθήκανε σ΄αρχαίους τάφους, ιδιαίτερα της Βοιωτίας και της Κύπρος. Μέσα σε τάφο της Περγάμου νοιαστήκαν να βάλουνε δίπλα στο άλογο και σπιρούνια. Στην ηρωολατρεία των Ελλήνων, συχνά ακούμε για θυσίες αλόγων, συχνά και σ΄επιτύμβια  ανάγλυφα συναντιέται η εικόνα του αλόγου. Μαζί με τα φαντάσματα των πολεμιστών στο Μαραθώνα μπορούσε κανείς , μέσα στη νύχτα, ν΄ακούσει ή να δει και τα φαντάσματα των αλόγων της μάχης (Παυσ.1,32,4). Ο ΄Αδης λέγεται κλυτόπωλος και χρυσήνιος, η Περσεφόνη λεύκιππος, και το άλογο είναι στενό παρακόλουθο των χθονίων θεών, του Ποσειδώνα, που είναι ίππος και ίππιος, της Δήμητρας που λατρεύεται και με τη μορφή αλόγου, όσο και του Πλούτωνα ή ΄Αδη. Η παράσταση της Μητέρας Θεάς σα φοράδας ( από εξομοίωση με τον αλογόμορφο Ποσειδώνα που σμίγει μ΄αυτή) τονώνει το σύνδεσμο θανάτου και αλόγου. Στα ετρουσκικά ταφικά μνημεία συχνά παρουσιάζεται ο νεκρός να τραβά καβαλλάρης στον ΄Αδη. Από τον 3ο αιώνα ένα φτερωτό άλογο - un Pegase funeraire- παρουσιάζεται σε μιά ταφική υδρία της Αλεξάνδρειας, κι ο ίδιος πήγασος ξακολουθεί, στη ρωμαϊκή εποχή , να μεταφέρει τους αποθεωμένους νεκρούς στα ουράνια.Στην Αποκάλυψη του Ιωάννου, ο θάνατος  έρχεται καβάλα σ΄ένα πρασινοκίτρινο άλογο, ίππον χλωρόν. ο Σατανάς, κληρονόμος των χθονίων θεών, παρασταίνεται, σε μέρη της Ελλάδας, καβαλάρης κι αυτός .κι ο νεοελληνικός Χάρος πηγαινοέρχεται στα μυρολόγια, καβάλα. Το μαύρο του άλογο, θυμίζει τους κυανότριχας ίππους του Πλούτωνα. και τους νεκρούς τους ανεβάζει κι αυτούς στ΄άλογό του. Οι Πέρσες θυσιάζουν άλογα πάνου στον τάφο του Κύρου στους Πασαργάδες.Ο Ηρόδοτος πληροφορεί για το θάψιμο αλόγων στην ταφή των Σκυθών. σε τάφους της Νοτιορωσσσίας βρεθήκανε άφθονοι αλογοσκελετοί και σε τάφο σκύθη αρχηγού, εδώ, βρεθήκανε  λείψανα πάνου απο τετρακοσίων αλόγων.Το άλογο φέρνει και για τους αρχαίους Γερμανούς στον ΄Αλλο Κόσμο τους νεκρούς και καίγεται στην ταφή τους και τ΄άλογό τους.Το έθιμο μαρτυριέται από τάφους και της νεολιθικής ακόμη εποχής και συναντιέται στην Πολωνία, στη Γαλλία και αλλού της Ευρώπης. Αναφέρεται πως στην ταφή ενός αξιωματικού στις Treves  το 1781, σφάχτηκε τ΄άλογό του και ρίχτηκε απάνου του μέσα στον τάφο. Λείψανο των εθίμων αυτών είναι, στις επίσημες κηδείες , το συνήθιο ν΄ακολουθά το άλογο του νεκρού σελοχαλινωμένο.

Το άρμα, στη σαρκοφάγο της Αγίας Τριάδας

Οι νεκροί ιππεύουνε το άλογο, οι ζωντανοί το χρησιμοποιούν πιό πολύ για να σέρνει το δίτροχο όχημα, που, κι αυτό κάποτε μεταφέρει τον νεκρό στον ΄Αλλο Κόσμο. Στη σαρκοφάγο της Αγίας Τριάδας ο αποθεωμένος νεκρός ανεβαίνεισ τους ουρανούς μέσα σ΄ένα άρμα. Το να δει άρρωστος στον ύπνο του άρμα με δυό ή με τέσσερα άλογα, σημαίνει, για τους ΄Ελληνες, πως θα πεθάνει. Σε ταφικά μνημεία των Ετρούσκων ο νεκρός μεταφέρεται μ΄άρμα στον ΄Αδη. Οι ρωμαϊκές ταφικές στήλες, συχνές στη βόρεια Ιταλία, ξαναδίνουν με την ίδια βέβαια, σημασία, το παλιό ετούτου ετρουσκικό μοτίβο.κι όμοια, " σα βάζουν κοντά στο λείψανο μέσα στους τάφους μικρογραφίες αρμάτων από τερακότα, είναι σίγουρα, για να ευκολύνουν τον νεκρό στους μεταθανάτιους δρόμους"
( Cumont). Γαλάτες πολεμιστές θάβουνται, κάποτε, μέσα στα ζεμένα αμάξια τους ( που αντικατασταίνουνται παραπέρα, με ρόδες).Σ΄αρχαίους ελβετικούς τάφους ξαναβρίσκουνται ( κάτου από 'να τύμβο κ΄έξω από τον ίδιο τον τάφο) τ΄άρματα κ΄οι ρόδες. Είναι όμως, φορές που το τετράτροχο ή δίτροχο άρμα χρησιμεύει  για φέρετρο κιόλας. Το λείψανο του νορβηγού βασιλιά Χάραλντ, απιθώνεται πάνου στο άρμα του, που  θάβεται ζεμένο μέσα στο βουνό, που του γίνεται τύμβος. ύστερα του θυσιάζουν κ΄ένα παραπάνου άλογο, κι ο βασιλιάς Hring του δίνει τη σέλα του, για να πάει στη Βαλχάλα όπως πεθυμά, αρματηλάτης ή καβαλάρης. Είναι φορές που ο ίδιος ο τάφος παίρνει το σχήμα του άρματος , για νά' ναι το όχημα εκείνος.

Γρύπας  αττικός κύλικας του 515-500 π.Χ 

Είναι, τέλος, φορές  που κάποιο πουλί θα μεταφέρει την ψυχή στον ΄Αλλο Κόσμο.Οι Tho του Τογκίνου κολλούν φτερά καναρινιού στα ρούχα του νεκρού, για να πετά η ψυχή του πάνου από τα ρέματα που μπορεί να της κόψουν το δρόμο. Οι Κάσι σφάζουν, όταν πεθαίνει κανείς, ένα κόκορα, πιστεύοντας πως, στη συνήθειά του να σγαρλίζει το χώμα με τα νύχια του, ανοίγει το δρόμο της ψυχής για τον άλλο κόσμο. Οι Γιορούμπα κράζουν , τρεις φορές, με τ΄όνομά του τον νεκρό και τον εξορκίζουν να φύγει. και, για να ευκολύνουνε το μισεμό, του θυσιάζουν ένα πουλί, που χρησιμεύει για δικαίωμά του να διαβεί στον κόσμο των νεκρών, μα και σαν οδηγός του. Το βράδυ της ταφής οι Ιροκέζοι αμολούσανε πάνου  από τον τάφο ένα πουλί, να ματαφέρει την ψυχή στον ουράνιο τόπο. Στη σαρκοφάγο της Αγίας Τριάδας, το άρμα του αποθεωμένου νεκρού το σέρνουν στον ουρανό δυό φτερωτοί γρύπες, ενώ από πάνου πετάει ένα πουλί, σύμβολο της ζωτικής ψυχής ή οδηγός τους. Ο γρύπας, σαν πουλί που μεταφέρει τον νεκρό, αντικατασταίνει τον νεκρικό Πήγασο στα ιταλικά ταφικά μνημεία. ΄Σ΄ένα τύπο της μεσογειακής αποθέωσης είναι, τέλος, ο αετός που μεταφέρει την ψυχή στις ουράνιες ζώνες.

Παναγή Λεκατσά
Η ΨΥΧΗ
εκδόσεις Καστανιώτη

ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΝΑ ΠΑΓΩ ΣΤΟΝ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟ ΜΑΖΙ ΜΕ ΤΑ ΓΑΊΔΟΥΡΑΚΙΑ

Σα φτάσει η ώρα μου να' ρθώ σ' Εσένα, ας είναι Θέ μου
μέρα που η γιορτινή εξοχή θ΄αυγάζει μες στη σκόνη.
Θέλω, καθώς συνήθιζα να κάνω εδώ στη γή μας,
απ΄ένα δρόμον εκλογής δικής μου να βαδίσω
προς τον Παράδεισο που εκεί και μέρα τ΄άστρα λάμπουν.
Κρατώντας το μπαστούνι μου θα πάω ν΄ανηφορίσω
κι αυτά θα πώ στους φίλους μου τα πράα τα γαϊδουράκια:
Aτός μου είμαι ο Francis Jammes , στον Παράδεισο πάγω
(στη χώρα του Θεούλη μας, κόλαση δεν υπάρχει).
Και θα τους πω : Ακλουθάτε με σύντροφοι του γαλάζιου,
καλά μου ζώα που τ΄αυτιού μιά κίνησή σας διώχνει
μέλισσες κι αλογόμυγες και της ξυλιάς τη βίτσα...

΄Αμποτε μπρος Σου να σταθώ μαζί μ΄αυτά τα ζώα
που τόσο τ΄αγαπώ γιατί σκύβοντας το κεφάλι
τα βηματάκια σταματούν ενώνοντας τα πόδια
μ΄ολόγλυκο έναν τρόπο τους που σου γεννάει συμπόνια.
Θα φτάσω, θα μ΄ακολουθούν τα πλήθη των αυτιών τους
και θά ' ναι όσα φορτώθηκαν στη ράχη τους κοφίνια
κι εκείνα που τα ζέψανε σ΄αμάξια σαλτιμπάγκων
ή σε καρότσια με πλουμώ και σκεύη της κουζίνας
και τ΄άλλα που κουβάλησαν στην πλάτη τους μπιντόνια.
Μαζί τους θά ναι κι έγκυες γαϊδούρες που απ΄το βάρος
βαδίζουν παραπατηχτά, θά ΄ναι και γαϊδουράκια,
πανταλονάκια που φορούν απάνω απ΄τις πληγές τους,
αυτές που τις ανοίξανε πεισματωμένες μύγες
που φέρνουνε τους γύρους τους και τα καταπληγώνουν.
Αξίωσέ με ειρηνικά μ΄αυτά τα γαϊδουράκια,
μπροστά Σου Θέ μου να σταθώ και στείλε τους αγγέλους
στα ποταμάκια να μας παν πώχουν στις όχθες κλάρες
όπου κεράσια τρέμουνε γλυκά καθώς η σάρκα
των κορτιστιώνε που γελούν και κάνε εδώ στον τόπο
που όρισες νά' ρχονται οι ψυχές, εδώ στα νάματά Σου
σκυφτός, να νιώθω ολόιδιος μ΄αυτά τα γαϊδουράκια
που τη γλυκειά τους ταπεινή θα καθρεφτίζουν φτώχεια
μέσα στο αθάμπωτο νερό της αιωνίας αγάπης.

Jules Laforgue
Aπόδοση στα Ελληνικά, Αλέξανδρος Μπάρας