ΑΠΙΣ-ΒΟΥΣ , Ο ΘΕΟΣ ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΩΝ

ΑΠΙΣ, 30Η ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ, ΛΟΥΒΡΟ

Στην Αιγυπτιακή μυθολογία, ο ΄Απις ή  Χάπις, είναι μια θεότητα ταυρόμορφη που λατρευόταν στην Μέμφιδα, και διαμεσολαβούσε για τους ανθρώπους στον παντοδύναμο θεό Πτά.

Σύμφωνα με τον Μανέθωνα η λατρεία του εγκαθιδρύθηκε από τον Καϊέχω, ή Καιχώο ή Κεχώη της δεύτερης δυναστείας. Το όνομα ΄Απις το συναντάμε σε πολύ πρώιμα μνημεία, αλλά λίγα είναι γνωστό για το θεϊκό ζώο πριν το Νέο Βασίλειο. Τελετές ταφής ταύρων δείχνουν ότι η τελετουργική θυσία  ήταν μέρος της λατρείας  και ένας ταύρος μπορεί να αντιπροσωπεύειι έναν βασιλιά, που έγινε θεότητα μετά το θάνατο. Είχε τον τίτλο « Η ανανέωση της ζωής» του θεού Πτά- αλλά μετά το θάνατό του γινόταν Οσόραπις , δηλαδή ΄Οσιρις ΄Απις, όπως ακριβώς οι νεκροί άνθρωποι αφομοιώνονταν στον Όσιρη, το βασιλιά του Κάτω Κόσμου. Ο Οσόραπις κμε τον ελληνιστικό Σέραπι.Οι ΄Ελληνες συγγραφείς θεωρούν τον ΄Απι ενσάρκωση του ΄Οσιρη, αγνοώντας την σύνδεση με τον Πτά.

΄Ο βούς ΄Απις ήταν το πιο σημαντικό από τα ιερά ζώα της Αιγύπτου, και η σημασία του αυξάνεται με την πάροδο των αιώνων. ΄Ελληνες και Ρωμαίοι συγγραφείς έχουν πολλά να πουν γι΄αυτόν, για τα σημάδια με τα οποία ο μαύρος ταύρος, αναγνωριζόταν, για την σύλληψή του από μια φεγγαροαχτίδα, για την ικανότητά του να κάνει προγνώσεις, για το πένθος μετά το θάνατό του, για την δαπανηρή ταφή του και για τις χαρές που επικρατούσαν σε όλη του χώρα , όταν εντοπιζόταν ένας νέος ΄Απις.  Ο Αύγουστος Μαριέτ , κατά την ανασκαφή του Σεράπειου της Μέμφιδος ανακάλυψε τους τάφους  άνω των εξήντα ζώων από την εποχή του Αμένοφι του Γ΄έως την εποχή του Πτολεμαίου Αλεξάνδρου. Κατά την πρώτη  εποχή κάθε ζώο θαβόταν σε έναν ξεχωριστό τάφο με έναν ναίσκο πάνω απ΄αυτόν. Η προσεκτική καταγραφή από τους ιερείς της ηλικίας των ζώων , των ημερομηνιών γέννησής τους, της ενθρονίσεώς τους και του θανάτου τους έχουν ρίξει πολύ φως στην χρονολόγηση από την εικοστή δεύτερη δυναστεία και μετά. Το όνομα της μητέρας αγελάδας και ο τόπος γέννησης συχνά καταγράφονται . Οι σαρκοφάγοι είναι τεραστίου μεγέθους και η ταφή θα πρέπει να συνεπαγόταν τεράστιο κόστος. Επομένως είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι οι ιερείς κατάφεραν να θάψουν ένα από τα ζώα κατά το τέταρτο έτος του Καμβύση.

Το σύμβολο ankh στον Απι

Η λατρεία του ταύρου ΄Απι ξεκίνησε στις αρχές της αιγυπτιακής ιστορίας, πιθανότατα ως θεός της γονιμότητας συνδεόμενος με τη σπορά και τα κοπάδια. Στα επιτύμβια, ο ΄Απις ήταν προστάτης του νεκρού και συνδεόταν με τον Φαραώ. Επιλέχτηκε γιατί συμβολίζει τη θαρραλέα καρδιά του βασιλιά, τη μεγάλη δύναμη, τον ανδρισμό και το μαχητικό πνεύμα.  Περιστασιακά εικονίζεται με τον δίσκο του ηλίου ανάμεσα στα κέρατά του και είναι από τις λίγες θεότητες που σχετίζονται με το σύμβολά τους. ΄Όταν ο δίσκος απεικονίζεται στο κεφάλι του με τα κέρατά του και από κάτω το τρίγωνο στο μέτωπό του , δημιουργείται ένα σύμβολο που μοιάζει με ankh. Eπίσης είναι ένα σύμβολο που συνδέεται στενά με τη μητέρα του. Ο ΄Απις αρχικά ήταν ο κήρυκας του Πτά, του αρχηγού Θεού στην περιοχή γύρω από την Μέμφιδα. Σαν εκδήλωση του Πτά, ο ΄Απις θεωρήθηκε και σύμβολο του Φαραώ, που ενσωματώνει τα χαρακτηριστικά της βασιλείας.

Τα βοοειδή της περιοχής στην οποία λατευόταν ο Πτά, εμφάνισαν ένα λευκό σχέδιο στο κυρίως μαύρο σώμα τους και έτσι ενισχύθηκε η πεποίθηση ότι ο Ταύρος ΄Απις θα έπρεπε να φέρει ένα σύνολο σημαδιών κατάλληλα για το ρόλο του. ΄Ετσι ώφειλε να έχει ένα λευκό τρίγωνο πάνω στο μέτωπό του,  το περίγραμμα  μιάς λευκής φτερούγας πουλιού στην πλάτη του, ένα σχήμα σκαραβαίου κάτω από τη γλώσσα του, ένα λευκό μισοφέγγαρο στο δεξί του πλευρό και διπλές τρίχες στην ουρά του.

Ο ταύρος στον οποίο ταίριαζαν αυτά τα σημάδια επιλεγόταν απ΄το κοπάδι και μεταφερόταν σε έναν ναό, του δινόταν ένα χαρέμι αγελάδων, και λατρευόταν σαν μια πτυχή του Πτά. Η μητέρα του, πιστευόταν πως τον  είχε συλλάβει μέσω μιάς λάμψης αστραπής από τον ουρανό, ή από φεγγαροαχτίδες και  είχε ιδιαίτερη μεταχείριση στο ναό.

Ο ταύρος  χρησίμευε και στην μαντεία, δεδομένου πως οι κινήσεις τους ερμηνεύονταν ως προφητείες. Η ανάσα του πίστευαν πως ήταν θεραπευτική και η παρουσία του ήταν αρκετή για να ευλογήσει τους πιστούς  με αρρενωπότητα. Μέσα στο ναό υπήρχε ένα παράθυρο από το οποίο μπορούσε να βλέπει έξω και σε ορισμένες αργίες οδηγείτο μέσα στους δρόμους της πόλης στολισμένος με κοσμήματα και λουλούδια.

 

΄Απις αφιερωμένος στη Σελήνη, Brooklyn Museum

Μερικές φορές το σώμα του ταύρου είχε μουμιοποιηθεί έτσι ώστε να στέκεται όρθιο, , χάρις σε μια κατασκευή από ξύλινες σανίδες.. Κέρατα ταύρων στόλιζαν τους τάφους των αρχαίων Φαραώ και συχνά απεικονίζεται και στα φέρετρα των πολιτών, σαν ένας ισχυρός προστάτης. Ως μορφή του Οσίριδος, άρχοντα των νεκρών, πιστευόταν  ότι το να είναι κάποιος υπό την προστασία του ταύρου, αποκτούσε τον έλεγχο των τεσσάρων ανέμων στην μετά θάνατον ζωή.

Με το Νέο Βασίλειο , τα λείψανα των ταύρων, τάφηκαν στο νεκροταφείο της Σακκάρα. Η πρώτη γνωστή ταφή έγινε κατά την βασιλεία του Αμενχοτέπ του Γ΄. Στη συνέχεια επτά ταύροι θάφτηκαν σε κοντινή απόσταση. Επί Ραμσή Β΄ οι ταφές άρχισαν να γίνονται στο γνωστό σήμερα Σεραπείο, ένα υπόγειο συγκρότημα από ταφικούς θαλάμους για τους ιερούς ταύρους, το οποίο χρησιμοποιήθηκε για όλο το υπόλοιπο της αιγυπτιακής ιστορίας μέχρι την εποχή της Κλεοπάτρας VII.

O ΄Απις ήταν ο πιο δημοφιλής λατρευόμενος ταύρος μεταξύ τριών στην Αρχαία Αίγυπτο ( Μνέβι και του Μπάσι1). Η λατρεία του συνεχίστηκε από τους  ΄Ελληνες και τους Ρωμαίους μέχρι σχεδόν το 400 μ. Χ.

Μάσκα μούμιας ιερού ταύρου, (Kunsthistorisches Museum)

 Σύμφωνα με τον Αρριανό, ο Μέγας Αλέξανδρος πραγματοποίησε θυσία προς τους αιγύπτιους θεούς , συμπεριλαμβανομένου και αυτού, μόλις κατέκτησε τη χώρα από τους Πέρσες. Κατά τη βασιλεία του Πτολεμαίου του Σωτήρα (305-283 π.Χ.) έγινε προσπάθεια να ενοποιηθεί η αιγυπτιακή θρησκεία με τη θρησκεία των Ελλήνων κυβερνητών (θρησκευτικός συγκρητισμός). Η πολιτική του Πτολεμαίου αποσκοπούσε στο να βρεθεί μία θεότητα που θα ενέπνεε το σεβασμό και στις δύο εθνότητες, παρά τους αφορισμούς των Αιγυπτίων ιερέων εναντίον των θεών προηγούμενων κατακτητών, όπως του Σεθ, ο οποίος λατρευόταν από τους Υκσώς. Παρόμοια προσπάθεια είχε γίνει και παλιότερα από το Μέγα Αλέξανδρο, χρησιμοποιώντας τον Άμμωνα, ο οποίος όμως δεν έγινε ποτέ ιδιαίτερα δημοφιλής στην Κάτω Αίγυπτο, όπου το ελληνικό στοιχείο είχε μεγαλύτερη επιρροή. Οι Έλληνες έδειχναν ελάχιστο σεβασμό σε θεότητες που αναπαριστώνταν με κεφαλή ζώου και έτσι επελέγη ένα ανθρωπομορφικό είδωλο, το οποίο ανακηρύχτηκε αντίστοιχη θεότητα με τον Άπι. Ονομάστηκε Άσερ-χαπι, δηλαδή Όσιρις-Άπις ή Σάραπις (Σέραπις) που θεωρήθηκε πως ήταν η πλήρης μορφή του Όσιρι και όχι απλώς η ζωική του δύναμη (το Κα).

Η πρώτη αναφορά στο όνομα "Σέραπις" εμφανίζεται στην Αλεξάνδρου Ανάβαση (7,26) του Αρριανού, στη σκηνή του θανάτου του Αλεξάνδρου, όπου οι βασιλικές εφημερίδες αναφέρουν ότι ζητήθηκε η γνώμη του θεού κατά την επίσκεψη ομάδας Μακεδόνων στο ιερό του. Μάλιστα ο Σέραπις ήταν ο μόνος θεός που συμβουλεύτηκαν για την τύχη του ένδοξου βασιλιά.

Στήλη αφιερωμένη στον ΄Απι, 644 π.Χ

Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ο Πτολεμαίος έκλεψε το άγαλμα του θεού από τη Σινώπη επειδή έτσι τον συμβούλεψε στο όνειρό του ο άγνωστος θεός. Ζητήθηκε μάλιστα η γνώμη τόσο μέλους της οικογένειας των Ευμολπιδών (ιεροφάντες στα Ελευσίνεια μυστήρια) όσο και του Μανέθωνα (Αιγυπτίου ιερέα), οι οποίοι και επιβεβαίωσαν ότι το είδωλο ήταν όντως του Σάραπη.

Στη Ρώμη, ο θεός Σέραπις λατρεύεται ήδη από τη δεύτερη τριανδρία (1ος αιώνας π.Χ.). Από την εποχή των Φλαβίων (1ος αιώνας μ.Χ.) ο Σάραπις εμφανίζεται μαζί με τον αυτοκράτορα πάνω στα ρωμαϊκά νομίσματα. Το 385 μ.Χ. καταστρέφεται το Σεραπείον στην Αλεξάνδρεια και με διάταγμα του Θεοδοσίου απαγορεύεται πλέον η λατρεία του θεού αυτού.

Ο Σέραπις, ως χθόνιος θεός, απεικονιζόταν ως ανδρική μορφή που μοιάζει με τον Πλούτωνα: έχει στην κεφαλή του το μόδιο (ένα καλάθι, μέτρο ζύγισης των σιτηρών), φέρει στο χέρι σκήπτρο, στα δε πόδια του υπάρχει ο Κέρβερος και ένα φίδι.

Κατά την Περσική μυθολογία ο Σέραπης και ο Όσιρις χαρακτηρίζονταν Άζωνοι θεοί δηλαδή αόρατοι.

Σέραπις, ρωμαικό αντίγραφο , έργου ελληνικού, που βρισκόταν στο Σεραπείο της Αλεξάνδρειας. Μουσείο Βατικανό

 Σημ.1

 :Ο Μνέβις στην Αρχαία Αίγυπτο ήταν ο ιερός ταύρος που λάτρευαν οι κάτοικοι της Ηλιούπολης. Μνημονεύεται στα ιερογλυφικά κείμενα των Πυραμίδων από την εποχή του παλαιού βασιλείου. Περιγράφεται ως μαύρος ταύρος με ισχυρό αυχένα και υπερμεγέθους όρχεις. Ανάμεσα στα κέρατα φέρει τον δίσκο του ήλιου. Μεμονωμένα εικονίζεται ως άνθρωπος με κεφάλι ταύρου.. Ήταν φρουρός του θεού Ρα και σύμμαχος του θεού Ατούμ και μαντατοφόρος του, με τον οποίο ταυτίζεται σε μερικά κείμενα. Αργότερα, την εποχή του νέου βασιλείου θεωρείτο γιος της θεάς Άθωρ.

Στην αιγυπτιακή μυθολογία ,Μπάσις (επίσης  Μπάκχ και Μπάκχκα) ήταν η εκδήλωση της θεοποίησης του Ka (ισχύς / δύναμη ζωής) του θεού του πολέμου Μοντού , λατρευόταν στην περιοχή της Hermonthis υπό μορφήν ταύρου.

Πηγή ¨ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ, ( στην αγγλική γλώσσα) απ΄όπου και οι φωτογραφίες. Τα κείμενα μεταφράστηκαν από εμάς κατά λέξη από το αρχικό κείμενο.

18η δυναστεία.

Μερικά ακόμη στοιχεία  όπως μεταφράστηκαν από εμάς  απο το Virtual Egyptian Museum organization.:

 ΄Όπως στο Θιβέτ όταν ο Δαλάι Λάμα πεθάνει αναζητείται αυτός που θα πάρει τη θέση του έτσι και στην Αίγυπτο σύμφωνα με τον Αιλιανό, οι ιερείς αναζητούσαν τον νέο ΄Απι στον οποίο θα έπρεπε να ταιριάζουν είκοσι εννέα φυσικές ιδιότητες, μερικές από τις οποίες έχουν καταγραφεί από τον Ηρόδοτο:

“ O ΄Απις είναι ένας ταύρος  που προέρχεται από μια αγελάδα που δεν πρόκειται ποτέ ξανά ν΄αποκτήσει άλλο μοσχάρι. Οι Αιγύπτιοι λένε πως μια λάμψη φωτός κατεβαίνει στην αγελάδα από τον ουρανό και αυτή προκαλεί την σύλληψη του ΄Απιδος.  Αυτός ο ΄Απις-μοσχάρι έχει διακριτικά σήματα επάνω του, είναι μαύρος με ένα λευκό διαμάντι στο μέτωπό του , την εικόνα του αετού ( στην πραγματικότητας της θεάς γύπα) στην πλάτη του, οι τρίχες στην ουρά του είναι διπλές και έναν σκαραβαίο κάτω από τη γλώσσα του…»

Μόλις έβρισκαν τον ταύρο που λογικά ταίριαζε στην περιγραφή τον έπαιρναν στην Νειλούπολη (Νότια της Ηλιούπολης) για να τον ταίσουν για σαράντα μέρες.

Ο Διόδωρος Σικελιώτης έγραψε:

« Κατά τη διάρκεια των σαράντα ημερών, κανένας, παρά μόνον οι γυναίκες  επιτρεπόταν να τον δουν,..μετά απαγορευόταν να ξαναδούν τον ΄Απι»

Στη συνέχεια  σε μια πανσέληνο, ο ΄Απις μεταφερόταν σε ένα ποταμόπλοιο με χρυσή πέργκολα και ερχόταν στο ιερό  στην Μέμφιδα στο νότιο άκρο του ναού του Πτά. Ενθρονιζόταν με επιμελημένη τελετή και οδηγείτο έξω από την αίθουσα μέσω της ανατολικής  θύρας του ναού, για να παρουσιαστεί στον λαό που ήταν συγκεντρωμένος έξω.

Στο ιερό ο ταύρος φροντιζόταν προσεκτικά. Τρεφόταν με τα καλύτερα τρόφιμα, κοιμόταν σε πολυτελή κλινοσκεπάσματα, και δεχόταν περιποιήσεις με θερμά λουτρά, μασάζ και  αρώματα. Κάθε μέρα αφηνόταν να αυλίζεται για λίγο στην παρακείμενη αυλή , ενώ οι πιστοί τον παρακολοθούσαν πιστεύοντας πως επικοινωνούν με τον Πτά, ζητώντας απαντήσεις στα ερωτήματά τους, και ερμηνεύοντας τις κινήσεις του ως χρησμούς.  Ανάμεσα στο δωμάτιό του και την αυλή υπήρχαν δύο θάλαμοι, και η είσοδός του στον έναν ή τον άλλον θεωρείτο ως ναι ή όχι απάντηση .

Ο Στράβων έγραψε :

«Σ΄αυτή την αυλή αφήνουν τον ΄Απι ελεύθερο  σε ορισμένες ώρες, κυρίως για να τον δουν οι ξένοι, παρόλο που οι άνθρωποι μπορούν να τον δουν από το παράθυρο του ιερού, εύχονται να τον δούν και έξω. Όμως  μόλις τελειώσει μια σύντομη έξοδός του στον αυλόγυρο, τον παίρνουν πίσω στον στάβλο του»

΄Όπως αρμόζει στην τάξη του, ο ΄Απις ήταν εφοδιασμένος με ένα χαρέμι αγελάδων που παρουσιάζονταν σ΄αυτόν κατά καιρούς. Η μητέρα του που ονομαζόταν ΄Ισις, εκρατείτο σε χωριστό στάβλο σε κοντινή απόσταση όπου λάβαινε προσεκτική φροντίδα.

Περιέργως τα ζώα που προσφέρονταν ως θυσία για να τιμήσουν τον ΄Απι, ήταν ταύροι επιλεγμένοι με ιδιαίτερη προσοχή όπως αφηγείται ο Ηρόδοτος:

“ Oι Ταύροι θεωρούνται ιδιοκτησία του ΄Απιδος και για το λόγο αυτό δοκιμάζονται με τον ακόλουθο τρόπο: ΄Ενας ιερέας διορίζεται για το σκοπό αυτό και εξετάζει το ζώο και αν βρει έστω και μία μαύρη τρίχα πάνω του, θεωρείται ακάθαρτο. Τον επιθεωρεί με τη μεγαλύτερη δυνατή προσοχή, πρώτα κάνοντάς τον να σταθεί όρθιος, έπειτα τον ξαπλώνει ανάσκελα, και μετά τραβά έξω τη γλώσσα του, για να δει ότι είναι καθαρός σύμφωνα με τα αναγνωρισμένα σημάδια. Ελέγχει επίσης την ουρά για να βεβαιωθεί ότι τα μαλλιά του μεγαλώνουν σωστά, και στη συνέχεια αν το ζώο περάσει όλες αυτές τις δοκιμασίες με επιτυχία, ο ιερέας τον σημαδεύει στρίβοντας γύρω από τα κέρατά του μια λουρίδα παπύρου , την οποία σφραγίζει με κερί και  το σφραγιστικό δαχτυλίδι. Μετά το ζώο απομακρύνεται και η ποινή είναι θάνατος για όποιον θυσιάσει ζώο που δεν έχει σημανθεί με αυτόν τον τρόπο.»

Η Θυσία ενός ταύρου στον ΄Απι, δεν ήταν κάτι που οι Αιγύπτιοι έκαναν ελαφρά τη καρδία. Αυτοί που παρίσταντο αισθάνονταν πως έπρεπε να εξιλεωθούν για το φόνο και αυτομαστιγώνονταν, ως ένδειξη μετάνοιας , ενώ τα ιερά μέλη αποτεφρώνοντο.

Στα γενέθλια του ΄Απιδος, στήνονταν πανηγυρισμοί που κρατούσαν επτά ημέρες κατά τη διάρκεια των  οποίων περιφερόταν εν πομπή στην πόλη, συνοδευόμενος από μια χορωδία που την αποτελούσαν αγόρια.  Πρώιμο εύρημα για την παράδοση αυτή προέρχεται από τον λίθο του Παλέρμο.

ο λίθος του Παλέρμο

Ο ταύρος ΄Απις, συνήθως πέθαινε από γηρατειά. Αλλά, ο Aμμιανός Μαρκελλίνος ισχυριζόταν πως αν ένας ταύρος ζούσε πολύ περισσότερο από 25 χρόνια ( και προφανώς ήταν πολύ αδύνατος να ασκήσει τα καθήκοντά του) οι ιερείς τον «συνταξιοδοτούσαν» πνίγοντάς τον. ΄Όταν ο ΄Απις πέθαινε η είδηση σκόρπιζε θλίψη σε ολόκληρη την Αίγυπτο. Κατά την Ύστερη εποχή είχε κηρυχθεί 60ήμερο πένθος κατά τη διάρκεια του οποίου, οι ευσεβείς Αιγύπτιοι κρατούσαν τα κεφάλια τους ξυρισμένα και έτρωγαν μόνο λαχανικά. Το πτώμα του΄Απιδος έβγαινε από την δυτική πόρτα του Ναού και προετοιμαζόταν για μια εντυπωσιακή κηδεία.  Τα στοιχεία του δείχνουν ότι η σάρκα του τρωγόταν τελετουργικά (μετάληψη) και τα οστά και το κεφάλι διεσώζοντο. Τα λείψανά του είχαν τοποθετηθεί σε ένα πλούσια διακοσμημένο φέρετρο,και μεταφερόταν στην λίμνη των βασιλέων, με δύο θρηνούντες και τους ιερείς του Νείλου.

Οι ιεροί ταύροι , όπως και όλοι οι Οσιριακοί νεκροί, θάβονταν με τα κανωπικά τους αγγεία. Η κηδεία ξεπερνούσε κάθε φαντασία σε μεγαλοπρέπεια. ΄Έχει καταγραφεί πως το 547 π.Χ ο βασιλιάς ΄Αμασις διέταξε για τον νεκρό ΄Απι , μια σαρκοφάγο από κόκκινο γρανίτη, που ξεπερνούσε οτιδήποτε είχε δοθεί ποτέ για την κηδεία ενός  βασιλιά.

O Πτολεμαίος ο V προσφέρει θυσία στον Μπάκχα-Μοντού, 18η δυναστεία.

πηγές: Andrews, Carol

1994 Amulets of Ancient Egypt. University of Texas Press, Texas.

Bard, Kathryn A., and Steven B. Shubert
1999 Encyclopedia of the Archeology of Ancient Egypt. Routledge, London, United Kingdom. (712-16)

Bleeker, C. J.
1967 Egyptian Festivals; Enactments of Religious Renewal. E. J. Brill, Leiden, Netherlands. (32,100)

Budge, E. A. Wallis, Sir
1969 The Gods of the Egyptians or studies in Egyptian Mythology (unabridged republication of the 1904 edition by the Open Court Publishing Company). Dover Publications, New York, NY. (II:346-51)

Guirand, Felix
1968 New Larousse Encyclopedia of Mythology. Crescent Books, New York, NY. (44)

Hart, George
1986 A Dictionary of Egyptian Gods and Goddesses. Routledge & Kegan Paul, London, United Kingdom. (27)

Herodotus,
1996 The Histories ((Translated by Aubrey De Sélincourt, revised by John Marincola)). Penguin Books, London, UK. (3:29)

Hornung, Erik
1982 Conceptions of God in Ancient Egypt: The One and The Many (translation of Deir Eine und die Vielen, 1971). Cornell University Press, Ithaca, NY. (136-37)

Ions, Veronica
1969 Mythologie Egyptienne (Translation of the 1968 edition by the Hamlyn Publishing Group). ODEGE, Paris, France. (123)

Morenz, Siegfried
1973 Egyptian Religion. Methuen, London, United Kingdom. (20,246)

Petrie, W. M. Flinders
1972 Religious Life in Ancient Egypt. Cooper Square Publishers, New York, NY. (10,187)

Sauneron, Serge
2000 The Priests of Ancient Egypt. Cornell University Press, Ithaca, NY. (103,160)

Sayce, A. H.
1903 The Religions of Ancient Egypt and Babylonia. T and T Clark, Edimburgh, United Kingdom. (111,206)

Vandier, Jacques
1944 La Religion Egyptienne. Presses Universitaires de France, Paris, France. (221-25)